Józef Elsner (1769-1854), czołowy kompozytor polski początków XIX w., nauczyciel Fryderyka Chopina, był kapelmistrzem Teatru Narodowego w Warszawie. Pozostawił potomnym dzieło szczególne, a zwłaszcza tym, dla których muzyka wojskowa i jej imponująca historia jest częścią życia. Traktat o muzyce wojskowej i jej użytku z 1840 r. zachowany w rękopisie, a znajdujący się obecnie w Krakowskiej Bibliotece Czartoryskich, ujęty jest w formę prelekcji, swoistego wykładu akademickiego. Pisany językiem na wpół zgermanizowanym, ociężałym składniowo i pełnym niezręcznych wyrażeń, ale w tym całym profesorskim roztargnieniu - nieskładność językowa nadaje mu po prostu i właściwie tylko uroku.
Józef Elsner (1769-1854)
Z całą pewnością sam Elsner - nigdy nie władający należycie polskim językiem literackim - nie miałby zamiaru w tej formie i konwencji językowej ogłaszać traktatu, choć delikatnie wzmiankuje we wstępie o wydawniczym zamiarze, do którego - niestety - nie doszło. Profesorskie zapiski wygłoszone zostały w Aleksandrowskim Uniwersytecie w Warszawie (1824), w którym Elsner jako profesor katedry muzycznej wykładał kontrapunkt i kompozycję.
Autograf ostatniej strony rozprawy O muzyce wojskowej i jej użytku Józefa Elsnera, Warszawa 1840, Kraków, Biblioteka Czartoryskich
Ujmując rzecz najściślej z niebywałą grzecznością Elsner swoje myśli pragnie podać pod rozwagę i krytykę światłym wojskowym, a muzykę wojskową (po kościelnej i teatralnej) stawia ponad kameralną (pod czym autor niniejszego opracowania podpisuje się oburącz), z racji większego znaczenia i nawet postępów swoich. Orkiestrę wojskową traktuje dwojako: artystycznie (dot. kunsztu muzycznego) i wojskowo (dot. integracji całej armii).
Owa teza patronować będzie wszelkim myślowym poczynaniom i głoszonym innowacjom, a mianowicie: pochwala dowództwa pułków nie szczędzące wydatków na utrzymanie orkiestr na wysokim poziomie; proponuje aby obsadzać orkiestry pułkowe takimi instrumentami, które w pewnym względzie odpowiadają właściwości każdego rodzaju broni (brak bębna w kawalerii) i wedle tego tak konstruować marsze na krok zwyczajny i krok podwójny (bojowy) aby: marsz głównej armii (odznaczyć uderzeniem w bębny, a stosownie w kawalerii pominąć), marsz korpusu (odznaczyć fanfarą i uderzeniem w bębny), marsz dywizji (komponować dla 1 dyw. od tonu F, dla 2 dyw. od tonu E, dla 3 dyw. od tonu Es, dla 4 dyw. od tonu D, itd., a jednocześnie rozróżnić rytmicznym oddzieleniem taktu w bębnach i basach wg kolejnych, iście matematycznych wskazówek dla każdej dywizji); marsz brygady (do fanfary i rytmicznego oddzielenia dodać znany sygnał); marsz pułkowy (zachować oznaki marsza dywizji i brygady i dokomponować pieśń ludu lub kościelną).
Rzecz wpadająca w oczy - pułkowe marsze kawaleryjskie komponowane będą w znacznej części wg Elsnerowskiej recepty (oprócz pieśni kościelnej). Poucza, że orkiestra każdego pułku winna grać na pamięć dokładnie marsze przepisane dla brygady, dywizji, korpusu, które przy wszelakich poruszeniach pułku stosownie użyte być mogą, mając wzgląd czy pułk takowy sam występuje czyli jako część swojej brygady, itd.
Ponadczasowe myśli dręczą naszego profesora, bowiem zwraca uwagę, że pamięciowe opanowanie repertuaru pozwoli władać nim w każdej niedoli i dosłownie jego wytyczne pokrywać się będą z przedwojennymi (a więc po niespełna stu latach) zaleceniami doświadczonych kapelmistrzów wojskowych, jak pisać dobre, użytkowe marsze by wykonalne były z pamięci choćby w nocy, niedostatecznej widoczności, w deszczu i słońcu (niemożność użycia nut). Być może stworzenie takiego "marszowego systemu" otworzyłoby drogę przeglądom lub konkursom orkiestr wojskowych, które byłby okresowym sprawdzianem ich poziomu artystycznego i wojskowego (np. w musztrze paradnej).
Józef Elsner - litografia M. Fajansa z r. 1850
Ostatnie akapity poświęca Elsner kapelmistrzom, którym poleca nieustanne studia nad muzyką wojskową i prowadzenie stosownych ksiąg z marszami i sygnałami wojskowymi, a to wszystko we względzie muzyki wojskowej. Treść wzbogaca nieustającymi mądrościami i przykładami emocjonalnego i wyrazowego oddziaływania muzyki na ludzi i zwierzęta, zwłaszcza tam gdzie nie ma odwrotu - na polu bitwy.
Przewodnią ideą życia kompozytora, entuzjasty muzyki, który każdej dziedzinie swojej działalności nadawał charakter służby w jej imię, była dążność do doskonałości. Z małej rozprawy wyłania się jakby reformatorski duch, tendencja - z pewnością wynikająca z troski - o wydatne podniesienie poziomu muzycznego orkiestr wojskowych, będących nie dodatkiem, ale duszą ruchu muzycznego i poprzez swoją siłę i blask mogących odgrywać tam ważną, sprawczą rolę. Orkiestry wojskowe trzeba usprawniać, nieustannie napełniać je głębszą ideą i - co najważniejsze - uszlachetniać celowość ich aktywności.
Zbiór zasad zaproponowany przez Elsnera może spotkać się z zrzutem niepraktyczności
w życiu, bowiem niejednokrotnie narzucenie zbytniego rygoru w repertuarze marszowym, doprowadzić mogłoby do chaosu, nieczułej schematyczności, z której niełatwo byłoby wybrnąć. Nikt przecież nie wprowadza teorii w całej rozciągłości, którą obejmuje w życie.
Niemniej oryginalność i szczególna zdatność wykładu zasługują na pełne uznanie
i szacunek potomnych dla myśli człowieka, kompozytora, który całym sercem miłował muzykę, najpiękniejszą ze sztuk pięknych.
Potwierdzeniem teoretycznych tez stawianych przez Elsnera w traktacie są jego znakomite kompozycje marszowe na wojskową orkiestrę dętą, np. Marszów dla gwardii obywatelskiej we Lwowie z 1792 r., Marsza tryumfalnego z 1809 r. z dedykacją dla Księcia Józefa Poniatowskiego. Na orkiestrę symfoniczną zaś, m.in. Marsz Przedniej Straży Wojska Polskiego z 1831 r. dla hr. Piotra Szembeka, Marsz z 1831 r. dla Generała Józefa Chłopickiego i 2 Marsze dla Gwardii Narodowej z 1831 r. (płk J. Seydela).
Marsz Przedniej Straży Wojska Polskiego - strona tytułowa partytury
Marsz wojskowy jest to utwór muzyczny, w którym rytm jest czynnikiem formotwórczym (forma pochodna od tańca) i determinującym jego funkcję sprawczą w użytkowej odsłonie, tzn. w założeniu z przeznaczeniem do utrzymania równomiernego rytmu kroków maszerujących (jednostronna zasada - rytm marsza determinuje rytm kroków maszerujących), i zaznaczeniem, że jedynie tempo marsza wojskowego zależne jest od okolicznościowego charakteru tego utworu, np. marsz defiladowy, marsz żałobny, etc., a także - co niezwykle istotne - wyróżniający się inspiracją historyczną i tradycją oręża polskiego lub odnoszący się do współczesnego wizerunku Wojska Polskiego, jego cech i wartości patriotycznych oraz kultury.
Forma muzyczna doskonała, a poprzez to zawsze autonomiczna, pełna patriotyzmu
i wojskowego ducha, w sposób nadzwyczaj subtelny oddająca chwile rozpaczy, radości, triumfu, śmierci i zwycięstwa, które są udziałem żołnierza, a upięta w szaty najszlachetniejszego brzmienia wojskowej orkiestry dętej i w swej klasie - niezastąpiona. Chwała tym, którzy umieli je wywołać w kompozycji i tym, którzy nie dopuścili aby pamięć i wysoki poziom sztuki wykonawczej orkiestr wojskowych narażony był na pospolite uchybienia i bezwzględne ryzyko, że wraz z niewiedzą i nieuwagą przepaść mogą na zawsze w mrocznych otchłaniach historii. Niemożliwym to będzie dopóki siła muzyki orkiestr wojskowych wypływa z przekonania i nadzwyczajnej pasji muzyków i dyrygentów.
Grobowiec Elsnera na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie
To wszystko będą rzeczy dla sławy i tradycji bojowej polskiej wieczne.
Bibliografia:
Józef Elsner, O muzyce wojskowej i jej użytku, "Orkiestra" 1935 nr 12.
Alina Nowak-Romanowicz, Józef Elsner, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1957.
Regulamin Konkursu na Marsza Wojskowego, MON DWiPO, Warszawa 2007.
Mikołaj Ostolski, Autonomia marsza wojskowego. Doskonałość formy i stylu marszowego w dziejach muzyki. Praca magisterska, Akademia Sztuki, Szczecin 2011.
Paweł Bitka (w rozmowie z ppłk. dr. Pawłem Lewandowskim), XVII Międzynarodowy Festiwal Orkiestr Wojskowych, "Twoja Muza" 2007 nr 4.
Mikołaj Ostolski
